O mediacji

Postępowanie sądowe charakteryzuje się formalizmem. Dotyczy to m.in. strony pozwanej, która bez względu na swoje chęci, nie ma zasadniczo możliwości wycofania się z rozprawy, jak i sędziego, któremu przewodniczący wydziału przydzielił określoną sprawę do rozpoznania. Proces mediacji zaś cechuje się zarówno elastycznością, jak i dobrowolnością. Elastyczność, mimo że nie wyrażona wprost w przepisach prawa, wynika z ogólnego ich sformułowania, a także z idei instytucji mediacji. To oznacza, że strony mają decydujący wpływ na miejsce, czas i formę całego postępowania, a także osobę mediatora, to bowiem od woli stron uzależnione są te właśnie elementy.

Ponadto mediacja jest dobrowolna. To ogólne sformułowanie przejawia się w praktyce tym, że zarówno mediator, jak i strony muszą wyrazić chęć wzięcia udziału w procesie mediacji, ponadto w każdej chwili mogą zrezygnować z jego kontynuowania bez zachowania określonej formy rezygnacji, czy też ponoszenia konsekwencji lub sankcji prawnych.

Elastyczność i dobrowolność procesu mediacji w odróżnieniu od zasady formalizmu procesowego i obowiązku uczestniczenia w postępowaniu sądowym są niewątpliwymi zaletami tej instytucji. Dzięki nim strony mają duży wpływ na to, co dzieje się podczas mediacji. To zaś wpływa na dialog i aktywność – zaangażowanie stron, a w konsekwencji zachęca je do wzięcia odpowiedzialności za własne zachowania. Dzięki tym zasadom strony w sposób konstruktywny podchodzą do konfliktu, co nierzadko pozwala im na rozładowanie negatywnych emocji, czy zrozumienie różnic. Na takie zachowania stron najczęściej nie ma szans podczas postępowania sądowego.

Jedną z podstawowych zasad postępowania mediacyjnego jest zasada poufności. Oznacza ona, że wszystko, co jest poruszane na spotkaniu informacyjnym i posiedzeniu mediacyjnym jest poufne. W ramach postępowania mediacyjnego zarówno przebieg mediacji jak i jej rezultaty są objęte tajemnicą i nie są ujawniane osobom trzecim. W związku z tym mediator nie ujawnia tego, co usłyszał ani osobom prywatnym, ani instytucjom. Zasada ta odnosi się także do dokumentacji powstałej w toku prowadzonego postępowania mediacyjnego i oznacza, że mediator lub ośrodek mediacyjny zobowiązane są do przechowywania dokumentacji z mediacji w sposób respektujący przedmiotową zasadę.

W praktyce oznacza to, że dokumentacja przechowywana przez mediatora lub ośrodek mediacyjny zawiera dokumenty formalne, m.in.: pisemną zgodę stron na udział w mediacji, zgłoszenie rejestrujące sprawę mediacyjną, ewentualnie podstawowe dane uzyskane od stron, czy deklarację przestrzegania zasady poufności przez osoby trzecie obecne na sesjach mediacyjnych.

Nie przechowuje się jednak zapisków i notatek z sesji mediacyjnej dokonywanych przez skonfliktowane strony i mediatora, gdyż wszystko co zostało powiedziane (a także zapisane) podczas sesji mediacyjnej pozostaje wyłączną wiedzą stron i mediatora. Efektem pracy mediatora ze stronami jest spisana ugoda i protokół lub sprawozdanie. Protokół lub sprawozdanie zawierają jedynie informacje o tym, kto brał udział w mediacji, ile było spotkań mediacyjnych, gdzie się odbywały. Należy raz jeszcze podkreślić, że mediator nie zamieszcza nigdzie informacji o przebiegu mediacji. Zasada poufności oznacza także, że strony muszą wyrazić zgodę na ewentualny udział osób trzecich w postępowaniu mediacyjnym, a osoby te są również zobowiązane do przestrzegania zasady poufności.

Tak sformułowana zasada ma niewątpliwą zaletę. Buduje między stronami a mediatorem atmosferę zaufania i szczerości. Mediator ma prawo do poufnej rozmowy z każdą ze stron, podczas której może stronom zadać pytania, których nie może zadać sędzia podczas procesu sądowego. Dzięki temu strony mają możliwość wyjaśnienia sobie rzeczywistych powodów konfliktu. Na takie zachowania nie ma szans w trakcie postępowania sądowego, które ponadto, co do zasady, jest jawne.

Jedną z ważniejszych zasad postępowania sądowego jest zasada tzw. koncentracji materiału dowodowego, której głównym celem jest przeciwdziałanie przewlekłości postępowania. Zgodnie z nią sąd zobowiązany jest do dążenia, aby rozstrzygnięcie w każdej sprawie zapadło na pierwszej rozprawie. Jest to oczywiście postulat ustawodawcy. W rzeczywistości bowiem bardzo rzadko się zdarza, aby wyrok zapadł już na pierwszej rozprawie. Przewlekłości postępowania mają przeciwdziałać również przepisy określające tzw. terminy prekluzyjne oraz dyskrecjonalna władza sędziego. Sędzia ma bowiem możliwość dyscyplinowania stron i świadków m.in. poprzez wzywanie ich na posiedzenia sądowe, nakazywanie składania odpowiednich pism, nakładanie kosztów za niesumienne i oczywiście niewłaściwe postępowanie. Wszystkie te działania mają na celu przyśpieszenie postępowania.

Faktem jest jednak, że postępowania sądowe są dużo dłuższe niż postępowania mediacyjne. Mimo, że wśród przepisów prawa nie ma zasady koncentracji materiału dowodowego w odniesieniu do postępowania mediacyjnego, to statystyki (S. Pieckowski, Mediacja w sprawach gospodarczych, Warszawa 2012 s. 5-8. Publikacja w wersji elektronicznej dostępna na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości pod adresem: https://www.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/mediacje/publikacje-akty-prawne-statystyki/ (10.05.2013)) wskazują, że dzięki swojej elastyczności, mediacja zwłaszcza w odniesieniu do spraw gospodarczych, jest procesem szybszym i tańszym od procesu sądowego. Bazując na przykładzie mediacji wykorzystywanej w sprawach gospodarczych, zgodnie ze wspomnianymi statystykami, mediacja gospodarcza w Polsce: jest blisko 13 razy szybsza od postępowania sądowego; generuje blisko 5 razy mniejsze koszty niż postępowanie sądowe; jest ponad 8 razy szybsza niż arbitraż; generuje ponad 3,5 razy mniejsze koszty niż arbitraż. Mimo to stanowi nadal nieznaczny ułamek 1% spraw gospodarczych (zob. powołane statystyki).

Przepisy prawa, w odniesieniu do postępowania mediacyjnego nie formułują wprost zasady równości stron, która jest jedną z podstawowych zasad postępowania sądowego. Jednak w oparciu o zasadę bezstronności i neutralności mediatora, należy wskazać, że również w trakcie procesu mediacji to mediator jako osoba bezstronna czuwa, aby strony były traktowane w taki sam sposób, sprawiedliwie. Przy czym w odniesieniu do procesu mediacji zasada równości polega na stosowaniu przez mediatora odpowiednich technik m.in. umiejętnym zadawaniu pytań, konstruowaniu efektywnego dialogu za pomocą tzw. aktywnego słuchania.

Ponadto mediator jako osoba bezstronna nie staje po żadnej ze stron, jako osoba neutralna zaś nie narzuca stronom swojego rozwiązania. Sędzia wydając wyrok opowiada się po jednej ze stron, narzucając pewne rozwiązanie. Co więcej, sędzia związany zasadą formalizmu procesowego nie może korzystać z technik, które są dozwolone a nawet zalecane do stosowania podczas postępowania mediacyjnego.

Osoba sędziego ma zagwarantować równość stron, przy zachowaniu bezstronności, bez aktywnego zaangażowania w spór. Podczas gdy sędzia stoi na straży równości stron wykorzystując do tego środki prawne, mediator także stając na straży równości stron, aktywnie angażuje się w proces, będąc jego częścią, wykorzystując do tego posiadane przez siebie umiejętności i wiedzę. Mediator jest zatem aktywnym strażnikiem równości stron – sędzia biernym strażnikiem tej zasady. Pomimo jednakowego celu zasady, to aktywność mediatora sprawia, że podczas procesu mediacji łatwiej jest osiągnąć porozumienie satysfakcjonujące obie strony, zbudować relacje i usunąć źródła konfliktu – zapobiec im w przyszłości, nauczyć strony rozmawiać ze sobą. Sędzia, mimo że jest gwarantem równości stron, nie odnosi takiego efektu jak mediator.

W przepisach odnoszących się do instytucji mediacji w sprawach z zakresu prawa cywilnego i gospodarczego brak jest takich, które bezpośrednio formułują zasadę prawdy, która jest jedną z podstawowych zasad postępowania sądowego. Wynika to z faktu, że mediacja jest procesem niesformalizowanym, elastycznym, a mediator prowadząc postępowanie mediacyjne nie opiera się na dowodach. Jego zadaniem jest pomoc w usprawnieniu wadliwej komunikacji między stronami. Dowody są zatem niepotrzebne. Strony podczas procesu mediacji mają możliwość swobodnej wymiany myśli na temat zaistniałego problemu, mediator zaś czuwa nad przebiegiem procesu komunikowania się między stronami.

W odróżnieniu od postępowania sądowego, który oparty jest bardziej na prawach i obowiązkach stron oraz dążeniu sądu do odkrycia prawdy procesowej, mediacja oparta jest na odkryciu interesu stron i doprowadzenia do zgody – wypracowania takiego rozwiązania, które satysfakcjonuje obie strony. W procesie mediacji nie jest ważne kto ma rację, a kto się myli ważne jest, aby strony usłyszały się nawzajem i uwzględniły w kręgu swoich potrzeb także potrzeby strony przeciwnej. Zadaniem sędziego w procesie cywilnym jest osądzenie i wydanie wyroku zgodny z prawem, w oparciu o zaprezentowane dowody. Zadaniem mediatora zaś jest doprowadzenie stron do pojednania i wypracowania konsensusu satysfakcjonującego obie strony. Podczas gdy sąd rozstrzyga o tym co było, mediacja nastawiona jest na przyszłość – w jej ramach zapadają decyzje o tym co będzie.

Jedną z podstawowych zasad postępowania sądowego jest zasada kontradyktoryjności nazywana jest inaczej zasadą sporności. Zakłada ona, że między stronami procesu toczy się spór i to na stronach ciąży obowiązek udowodnienia swoich racji. W tak rozumianym procesie sąd odgrywa jedynie rolę arbitra, który wydaje wyrok, co w praktyce oznacza, że nie powinien on prowadzić postępowania dowodowego i udzielać informacji stronom.

Przeciwieństwem zasady kontradyktoryjności jest już idea procesu mediacji, której głównym celem jest wyjście ze sporu i znalezienie płaszczyzny wspólnego porozumienia. Zaletą postępowania mediacyjnego jest zatem sama formuła instytucji, gdzie dąży się do dialogu i osiągnięcia satysfakcji obu stron, podczas gdy kontradyktoryjne postępowanie sądowe nastawia strony na walkę i dążenie do stanu wygrany – przegrany.

Zapraszamy do pobrania listy mediatorów. Plik jest w formacie pdf.